نظریههای معاصر درباره خردورزی زنان
درباره این که آیا زن واقعا ناقص العقل است؟ و این که این روایات به کدامین زنان معطوف است؟ اندیشههای مختلفی ارایه شده که نگارنده این اندیشهها را در چهار عنوان مقولهبندی نموده و به مستندات هر یک اشاره میکند.
الف: طرد روایات
برخی از نویسندگان همه روایات مربوط به "ناقص العقل" بودن زنان را ساختگی و به اصطلاح مجعول میدانند و معتقدند این احادیث از سایر ادیان، مثل یهود و نصاری، وارد اسلام شده و حاصل مرد سالاری حاملان حدیث است. نویسندگانی چون قاسم امینی از جهان اهل سنت و ورود السبی و اخیرا جمیله کدیور این روایات را مجعول میدانند. جمیله کدیور صریحا آنها را جزو اسرائیلیات میداند.17
این نظریه مستندات قرآنی "کاستی خرد زنان" را توجیه نموده و ترجمان دیگری را ارایه میکند. اعراب بتپرست معتقد بودند ملائکه دختران خدایند. قرآن کریم ضمن نفی پندار مذکور به دو ویژگی روانشناختی اشاره میکند.
"او من ینشوا فی الحلیه و هو فی الخصام غیر مبین" (زخرف18) "آیا کسی را که در لابهلای زینتها پرورش مییابد و به هنگام جدال قادر به تبیین مقصود خود نیست (فرزند خدا میخوانید)؟"
در آیه فوق به دو ویژگی زن، که ساختار روحی وی را نشان میدهد اشاره شده است.18
الف: نشو و نما در زیور آلات و آرایش و خودنمایی.
ب: فقدان منطق قوی در استدلال و حجت آوری.
هر دو شاخص نشانگر کاستی عقل زنان میباشد، همچنان که قبلاً گذشت، استدلال و حجت آوری از دیدگاه علی علیهالسلام از جمله شاخصهای عقلانیت بود و ایشان تصریح داشتند که عاقل سخنی نمیگوید که امکان تکذیب آن داده شود.
اندیشهای که درصدد طرد روایات و عدم پذیرش کاستی خرد زنان میباشد، آیه را به مقتضای مقصود تفسیر میکند و معتقد است آیه مربوط به زنان نیست، بلکه منظور از کسی که در زیورآلات نشو و نما میکند و از حجتآوری عاجز است بتها میباشد. مرسوم اعراب بتپرست این بود که بتها را تزیین میکردند و انواع زینتها را به آنها میآراستند در حالی که آن بتهای تراشیده شده از سنگ، هیچ گونه قدرت دفاع و استدلال نداشتند، همچنان که حضرت ابراهیم با تبر همه بتهای عهد نمرود را شکست و تبر را بر دوش بت بزرگ نهاد و گفت: اگر راست میگویید خداست، از بت بزرگ بپرسید، در حالی که میدانید بت سخن نمیگوید. این تفسیر را علامه طبرسی در قرن ششم هجری از اُبن زید نقل میکند.19
این اندیشه توفیق کلی ندارد زیرا، روایات در اینباره متواترند و طرد روایات متواتر20 را اصولیون به سهولت نمیپذیرند، وانگهی این اندیشه در توجیه برخی از آیات قرآنی که متفق علیه فقهاء میباشد توفیق حاصل نکرده است. از جمله آیه 282 سوره بقره به صراحت گواهی یک مرد را معادل گواهی دو زن میداند که در روایات با کاستی عقل زنان توجیه شده است.21
ب: حمل روایات به مورد خاص
نظریه دوم، معتقد است احادیثی که زنان را ناقص العقل میخواند درباره زنان ویژهای صادر شده است. به عنوان مثال خطبه هشتادم نهجالبلاغه درباره عاشیه و زنان دیگری که با وی همراهی نمودند، میباشد و به دیگر زنان تعمیمپذیر نیست. به عبارت دیگر "قضیة فی واقعه" میباشد. شواهدی نیز بر گفتار فوق میتوان یافت؛ از جمله علی علیهالسلام در خطبه سیزدهم نهجالبلاغه اهل بصره را با عبارات ذیل نکوهش میکند:
"سپاه زن بودید، و از چهارپا پیروی نمودید! بانگ کرد و پاسخ گفتید، پیشد و گریختید. خوی شما پست است و پیمانتان دستخوش شکست. دو روییتان شعار است..."22
درپی خطبه سیزدهم، خطبه چهاردهم میباشد که "سید رضی" در سر فصل آن میگوید، "و از سخنان آن حضرت است که در این باب [یعنی نکوهش اهل بصره]" پس این خطبه نیز در نکوهش مردان شرکت کننده در جنگ جمل میباشد، که علی علیهالسلام در این خطبه ایشان را "سبک عقل" میخواند:
"سرزمین شما به آب نزدیک است، و دور از آسمان، خردهایتان اندک است و سفاهت در شما نمایان؛ نشانه تیر بلایید و طعمه لقمه ربایان و شکار حمله کنندگان".23
به همان نحو که علی علیهالسلام زنان اصحاب جمل را به کاستی عقل منتسب میکند مردان ایشان را نیز سبک عقل و سفیه میخواند. پس چرا از گفتار علی علیهالسلام در مورد زنان قانون کلی استنتاج میشود، ولی در مورد مردان حمل به مورد میگردد؟ آیا وحدت رویّه اقتضا نمیکند که بگوییم در مورد زنان نیز، همان افراد ویژه مقصود امیرالمؤمنین علیهالسلام بود؟
بانوان محترم نباید از عبارات امیرالمؤمنین علیهالسلام در خطبه هشتاد مبنی بر کمخردی زنان، آزرده خاطر شوند زیرا عبارات علی علیهالسلام در نکوهش مردان اصحاب جمل24 به مراتب تندتر از عبارات ایشان درباره زنان اصحاب جمل میباشد، در حالی که نقش زن در آن فتنه برجستهتر بود.
این نظریه، در تجزیه و تحلیل روایات به مفاهیم مورد نظر اصحاب تأویل، از جمله تأثیر متن در ادراک، تأکید میورزد. گارفیکل در این زمینه "شاخص ـ متن" (Indexicality) را به کار میگیرد که تأکیدی بر تأثیر زمینه صدور گفتار به معنی بخشی آن کلام میباشد.25 در توضیح بیشتر برداشت مذکور، به یک مثال که مربوط به زنان و از گفتارهای علی علیهالسلام میباشد بسنده میشود. علی علیهالسلام فرمود: "اغذبوا عن النساء ما استطعتم"26 یعنی: چندان که طاقت دارید خودرا از زنان باز دارید.
جمله فوق، اگر از زمینه صدور تجرید گردد مفهوم عام خواهد داشت که دستور دوری گزیدن مردان از زنان به صورت مطلق از ناحیه علی علیهالسلام صادر گردیده است. در حالی که سید رضی مؤلف نهجالبلاغه میگوید که: جمله مذکور، زمانی بیان شد که ایشان سپاهی را مشایعت میکرد که میبایست با سرعت تمام و در مدت زمان کم به دشمن میتاخت. پس این دستور، یک دستور موردی ویژه زمان جنگ و آن هم نه هر جنگی، بلکه عملیات ویژهای که چندان طول نمیکشید، میباشد، چه این که شواهد تاریخی نشان میدهد که لشکریان پیامبر صلیاللهعلیهوآله در جنگها زنها را به همراه میبردند.27
این نظریه نیز توفیق کلی حاصل نکرده است زیرا حمل همه روایات مربوط به کاستی خرد زنان به موارد خاص (قضیه فی واقعه)، گرچه در برخی موارد از جمله سخنان علی علیهالسلام در خطبه هشتاد صدق میکند، ولی در برخی موارد همانند وصیت علی علیهالسلام به امام حسن علیهالسلام با زمینه صدور آنها سازگاری ندارد. علی علیهالسلام در این وصیت فرزندش را از مشورت با زنان بر حذر داشته و زنان را سست رأی میخواند که یکی از شاخصها کم خردی میباشد و میدانیم معمولاً وصیت فارغ از مورد، و جوهره اندیشه وصیت کننده میباشد، همچنان که امیرالمؤمنین علیهالسلام این سخنان [وصیتنامه] را حاصل مطالعه خویش در طول تاریخ و زبده تفکراتش میپندارد. علاوه بر این، آیات قرآنی را که طبق برداشت اکثریت مفسرین ناظر به کم خردی زنان میباشد به سهولت نمیتوان حمل به مورد نمود.
ناگفته نماند، دستور پرهیز از مشورت با زنان، با کم خردی ذاتی زنان ملازمه ندارد زیرا اطلاق دستور مذکور در اندیشه حضرت مقید شده است. علی علیهالسلام فرمود: "بپرهیز از مشورت با زنها مگر زنی که کمال عقل او به تجربه رسیده است".28 از جمله فوق چنین برمیآید که وصیت امام علیهالسلام به فرزندش حسن مجتبی علیهالسلام عمومیت ندارد بلکه معطوف به اکثریت غالب میباشد و زنانی که از زر و زیور دنیا اعراض کرده و تعقل پرداختهاند، مانند مردان شایسته مشورت میباشند.
ج: حمل روایات به زنان عصر صدور
اندیشه سومی که متصور است، این است که بگوییم روایات مربوط به ناقصالعقل بودن زنان معطوف به واقعیت خارجی عصر ائمه علیهالسلام میباشد. چرا که در آن روزگار زنان از تعامل اجتماعی و حضور در صحنههای اجتماعی محروم بودند و همچو زنانی رشد عقلانی نداشتند. زن قبل از اسلام همچون بردهای بود در اختیار پدر که فروش آن جایز، و ازدواج نیز به منزله خرید رقبه بود. زن نه تنها از ارث بلکه از هرگونه حقوق اجتماعی محروم بود.29 همانطور که قبلاً آوردیم، عقل از دیدگاه علی علیهالسلام یک موهبت غریزی است ولی بدون تجارب اجتماعی به فعلیت نمیرسد.
در عصر صدور روایات، متوسطِ خرد زنان از متوسطِ خرد مردان کمتر بود گرچه زنانی یافت میشد که امکان داشت از سایر مردان عاقلتر باشند ولی قوانین روی عناوین کلی که در برگیرنده اکثریت میباشد وضع میگردد. فلذا احادیث مربوط به ناقص العقل بودند زنان معطوف به واقعیت خارجی بوده و از واقعیت بیرونی خبر میدهد و درصدد بیان فصل مقوم زنان نمیباشد.
امیرالمؤمنین علیهالسلام نقل میکند ما با رسول خدا صلیاللهعلیهوآله بودیم و ایشان درباره آیه 282 سوره بقره با ما گفتگو میکرد که ناگاه زنی آمد و پیش روی رسول خدا صلیاللهعلیهوآله ایستاد و گفت: پدر و مادرم به فدای تو ای رسول خدا، من پیک زنان به سوی شما هستم، هیچ زنی نیست که خبر آمدنم به نزد شما به وی برسد مگر این که شنیدن این خبر وی را خشنود سازد. یا رسول اللّه صلیاللهعلیهوآله ! خداوند عزوجل پروردگار مردان و زنان و آفریننده و روزی دهنده مردان و زنان میباشد، و همانا آدم پدر مردان و زنان میباشد، و حوا مادر زنان و مردان میباشد، و همانا تو فرستاده خدا به سوی مردان و زنان هستی زنان را چه میشود که درباره "گواهی" و "میراث" دو زن برابر یک مرد قرار میگیرد؟ رسول خدا صلیاللهعلیهوآله فرمود: ای زن، این حکم از جانب خداوند عادل و حکیم میباشد که از حق تجاوز نکرده و ناروا حکم نمیدهد و از ممنوعیت شما سود نمیبرد با علم خویش امور را تدبیر میکند، زیرا شما ناقص خِرَدید. زن گفت: ای رسول خدا، نقصان ما در چیست؟ فرمود: هر یک از شما نصف روزگارش را به خاطر عادت ماهانه نماز نمیخواند، و زیرا شما زیاد نفرین میفرستید و ناسپاسی فامیل میکنید. هر یک از شما بیست سال و بیشتر نزد مردی زندگی میگذرانید که از نیکی وی بهرمند میشوید. وقتی مرد دست تنک شد یا کار به مخاصمه کشیده شد، زن میگوید: من هرگز در تو خیری ندیدم. رسول خدا صلیاللهعلیهوآله در ادامه میافزاید، هر زنی که این خصوصیات اخلاقی را نداشته باشد پس هر محنتی که از ناحیه این نقصان به وی میرسد باید صبر پیشه کند که خداوند ثواب او را گرامی خواهد داشت. ای زن هیچ مرد پستی نیست که زنی پستتر از او یافت شود و هیچ زن شایستهای مگر در مقابل مردی شایستهتر از او وجود دارد.30
داستان فوق که از زبان علی علیهالسلام نقل گردید حاوی نکات ارزندهای میباشد:
1. رسول خدا علیهالسلام تعمیم ناروا، و این که زن با یک دعوا به شوهر بگوید: من هرگز در تو خیری ندیدم، را شاخص کم خردی زنان میداند زیرا این جمله با توجه به سابقه زندگی قابل تکذیب میباشد.
2. رسول خدا صلیاللهعلیهوآله این اوصاف را وصفِ همه زنان نمیداند. و زنانی را که فاقد این ویژگیها بوده اما محکوم قوانین اجتماعیِ معطوف به اکثریت هستند، به صبر و شکیبایی دعوت میکند.
3. بالاخره، رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله تصریح میکند که در زمان وی میانگین عقول زنان کمتر از میانگین عقول مردان میباشد، پس سخن از میانگین آماری است و چه بسا زنی که نه تنها از شوهرش، بلکه از اکثریت مردان عالم، عاقلتر بود.
به تعبیر عمر رضا: "همانا تمایزات جسمی، روانی و عقلی، بر هر مرد و زنی صدق نمیکند، بلکه یک قاعده تفاضلی و تقریبی است که استثنا در آن زیاد است همچنان که استثناهای قواعد احتمالی زیاد است".31
4. با توجه به مطالب فوق، رسول خدا صلیاللهعلیهوآله میپذیرد که کم خردی ویژگی ذاتی زن نیست و اگر ویژگی ذاتی نباشد ممکن است با تربیت اجتماعی برطرف گردد. همچنان که شواهد تاریخی نشان میدهد، زنان در اعصار مختلف از عقلانیت یکسانی برخوردار نبودهاند؛ هیچ محققی نمیتواند زن معاصر ایرانی را با زنان دوره قاجار که از نعمت سواد محروم بودند یکسان بداند.
برخی از محققین از مجموع روایات درباره زنان همان نتیجهای را برداشت نمودهاند که ما از روایت فوق استظهار نمودیم. آیةاللّه جوادی آملی در تفسیر آیه 18، سوره زخرف که به دو شاخص از "ناقص العقل" بودن زنان اشاره میکند، مینویسد:
وصف ذاتی و لایتغیر زن این نیست که سرگرم حلیه و زیور بوده و در احتجاجهای عقلی و مناظرههای علمی و نیز مخاصمههای دفاعی غایب و محروم باشد، پس آیه مبارکه در صدد تبیین حقیقت نوعی زن و بیان فصل مقوم وی نیست که با تغییر نظام تربیتی دگرگون نشود."32
دیدگاههایی که در سالهای اخیر، به ویژه در برابر مدعیات زنان ارایه شدهاند، گرچه به لحاظ حقوقی تفاوتهایی را میان زن و مرد قائل هستند لیکن به لحاظ شناختی به نفع زنان میباشد. آیةاللّه آذری قمی نیز دو ویژگی زن را قابل رفع و، به عبارت دیگر، پدیده تاریخی میانگارد.33 به نظر میرسد میتوان نتیجه گرفت که دیدگاه علماء بعد از انقلاب اسلامی ایران دستخوش تغییرات جدی درباره زنان گردیده است، و پیشبینی میشود ایستارهای شناختی، تغییرات حقوقی را درپی داشته باشد.
د: زن ناقص العقل بالفطرة
این اندیشه که سابقه دیرینه دارد، و هنوز هم ماندگار است، بر آن است که زن را خدایش به گونهای آفریده که خِرَد وی هرگز به کمال نمیرسد، و کم خردی ذاتی و فصل مقوم زن میباشد و احکام و حدود شرعیه بر همین اساس پایهگذاری شده است. زنان از برخی تکالیف معذور و از برخی سمتها محروم گشتهاند "چون که کمیت و کیفیت تکالیف به قدر کمیت و مرتبه عقل مکلف است و زنان را به جهت عقلداری و عبادت خلقگذاری نفرمودهاند".34 در توجیه نظریه مذکور، چندین رویکرد ارایه شده که اجمالاً به دو رویکرد اشاره میشود.
1. رویکرد زیستی
این رویکرد در صدد است تا با ابتناء کردن قوانین تشریعی و دیدگاههای نظری بر وقایع تکوینی، به آنها ابدیت بخشیده، و آراء تبعیضآمیز را ابدی و عادلانه وانمود سازد.
عمر رضا کحالة در کتاب "المرأة فی القدیم و الحدیث"، تفاوتهای اندامی زن و مرد را مبین نابرابری دماغی ایشان میپندارد:
ـ جمجمه زن کوچکتر و باریکتر از مرد میباشد.
ـ مغز زن در سنین ما بین 20 تا 60، 162 الی 164 گرم کمتر از مرد میباشد.
ـ مغز زن در سنین ما بین 60 تا 90، 123 الی 158 گرم کمتر از مرد میباشد.
ـ متوسط وزن نوزاد پسر 3250 گرم و نوزاد دختر 2900 گرم است.
ـ حرارتی که از جسم مرد تولید میشود در حالت استراحت 5 الی 8 درصد در سن مشابه از زن بیشتر است.
ـ نیروی زن در خلال سن 25 الی 30، 32 نیروی مرد در همین سن میباشد.
ـ حنجره زن از حنجره مرد کوچکتر و تارهای صوتی وی نیز متفاوت است.
ـ ستون فقرات زن کوتاهتر است.
ـ خون مرد سنگینتر از خون زن است و آب در خون زن بیشتر از آب در خون مرد است.
ـ نبض زن در حدود 8 الی 12 بار در دقیقه بیشتر از مرد میزند.
ـ حجم قلب مرد بیشتر از حجم قلب زن است، ولی گردش خون تفاوت ندارد.
ـ عصب زن زودتر منفعل میشود و بیشتر متأثر میگردد.
عمر رضا، تفاوتهای روانشناختی و عقلی را مبتنی بر تفاوتهای زیستی نموده، نتیجه میگیرد، همانطور که مردها از نظر زیستی نسبت به زنان تفوق دارند به لحاظ عقلی نیز تفوق دارند.35
2. رویکرد تاریخی
رویکرد دوم با مطالعه مناسبات اجتماعی مابین زن و مرد، مناسبات گذشته را دال بر مناسبات کنونی و آینده ایشان میداند. به عبارت دیگر این رویکرد، گذشته زن را به حال و آینده فرافکنی میکند. جمال محمد فقی، میگوید:
"مزاج مرد اقوی، اکمل، اتم و اجمل از زن میباشد که یک فضیلت فطری است. مزیت فطری مرد بر زن، قوت عقل میباشد؛ همچنان که میبینید، اکثر کشفیات مال مردان است حتی خانم ماری کوری نیز شاگرد همسرش پییرکوری بود".36
استدلال بر محرومیت زنان از برخی مناصب اجتماعی نیز ناشی از همین رویکرد است که، مثلاً طبق مفاد آیه 34 سوره نحل، و آیه 9 سوره انعام، هیچ زنی به مقام پیامبری نرسیده است: "ما ارسلنا من قبلک الارجالا نوحی الیهم" (نحل، 43) (ما نفرستادیم پیش از تو، مگر مردانی را که وحی میکردیم به سوی ایشان). "ولو جعلناه ملکا لجعلناه رجلاً و للبسنا علیهم ما یلبسون" (انعام، 9) (ما اگر رسول را فرشتهای قرار میدادیم، ناگزیر او را هم به صورت مردی میفرستادیم و هر آینه مشتبه میکردیم، چیزی را که بر خود و مردم مشتبه میکنند).
علامه در المیزان میگوید: "لجعناه رجلا" و نفرمود: "لجعلناه بشرا" برای این بود که بشر شامل مرد و زن هر دو میشود؛ رجل گفت تا ـ به طوری که بعضیها گفتهاند ـ اشاره کند به این که غیر مرد پیغمبر نمیشود"37
این رویکرد با چالشهای عدیدهای روبرو است. دیدگاههای جدید مساوات طلبانه، ناقصالعقلبودن فطریزنان را به شدتنفی میکنند و معتقدند اگر در زمانهای گذشته زن نتوانستهاست استعداد خویش را بروز دهد،به خاطر مناسبات ظالمانه اجتماعیبوده است.
توجیهات علمی این رویکرد نیز مورد مناقشه قرار گرفته است. منتقدین معتقدند اگر تحقیقات علمی در حل معمای زن توفیق حاصل نماید بحثهای ایدئولوژیک دامن میکشد در حالی که این بحث هنوز در حوزه مذهب، فلسفه، علوم اجتماعی، از زمره بحثهای جدی است و اغلب صبغه ایدئولوژیک نیز به خود میگیرد. فلذا نظریه چهارم در برگشت دادن تشریع و ایدههای نظری به تکوین ناکام بوده است. دکتر شریعتی مینویسد:
"مسأله زن، چه از نظر احساس چه از نظر اجتماع، همچنان در قرن ما مطرح است و چون "علم" هنوز نتوانسته است آن را حل کند، خواه ناخواه، در مرحله "عقیده" مانده است و بنابراین، همچون همه مسایلی که هنوز علم پاسخی قاطع بدان نداده است، ناچار فلسفه، دین، سنن، پسند و یا نیاز آن را تفسیر و توجیه میکند"38
خلاصه و نتیجهگیری
در پاسخ به سؤالات مطروحه در ابتدای مقاله، چهار نظریه مطرح گردید که فهم برخی از آنها نیاز به تحلیل مفهوم عقل داشت از اینرو قبل از پرداختن به آن نظریات، به مفهوم عقل پرداخته شد که عقل یک فرآیند اجتماعی است که بذر آن در نهاد انسان کاشته شده است، ولی جامعه آن را آبیاری میکند و هر شخصی یا گروهی که از تعامل اجتماعی محروم بماند عقلانیت در وی رشد نمیکند.
به گواهی تاریخ، زنان عصر ائمه علیهمالسلام بنا به سنت دیرینِ قبل از اسلام، از شرکت در مجامع عمومی و تعامل اجتماعی محروم بودند به همین سبب فرآیند عقل در آنها به کمال نرسیده بود؛ فلذا در ادبیات اسلامی سخنانی درباره آنها گفته شده است که امروزه اندیشههای مساوات طلب آنها را برنمیتابد و درصدد تصحیح آن برداشتها و آراء است.
نگارنده اندیشههای موجود را تحت عنوان چهار نظریه مقولهبندی نمود که هر کدام گوشهای از واقعیت را نمایان میسازد. ایده طرد روایات گرچه در مواردی که سند احادیث ضعف دارد راهگشا است لکن علاج نهایی نیست زیرا برخی از گزارههای قرآنی نیز احادیث را تأیید میکنند؛ فلذا به ضرس قاطع نمیتوان گفت: این جملات از علی علیهالسلام صادر نشده است.
حمل روایات به موارد خاص (قضیه خارجیه) در پاسخ به سؤال دوم مطرح گردیده که به زعم نگارنده توفیق کلی نداشته و در همه موارد صدق نمیکند، فلذا چنان احادیثی نوع زن در برابر نوع مرد را مورد هدف قرار میدهند. داستانی که علی علیهالسلام درباره گفتگوی زنی که خود را نماینده زنان معرفی میکرد با رسول خدا علیهالسلام ،این رأی را به وضوح برجسته میسازد.
اما در پاسخ به سؤال سوم مبنی بر این که آیا زنان کنونی نیز مشمول این احادیث هستند یا نه؟39 باید گفت این یک سؤال مصداقی است. طبق تعریف، عقل یک فرآیند اجتماعی است که با تجربه و تعامل پرورش مییابد. در هر عصری که زنان به درجهای از رشد عقلانی برسند که تفاوت نوعی با مردان نداشته باشند، تخصصا از شمول احادیث خارج میگردند. به عبارت دیگر اصلاً آنگونه روایات معطوف به چنین جامعهای نیست. اما این که میزان عقلانیت زنان فلان کشور یا فلان منطقه در چه سطحی است؟ سؤالی است که باید پاسخ آن را از عرف و عقل سلیم جویا شد.
اندیشه مساوات طلب، با رویکرد نظری سوم سریعتر به مقصد خواهد رسید، گرچه رویکرد نظری چهارم که به تمایز شناختی و حقوقی زن و مرد پای میفشارد هنوز به قوت خود باقی است و در استفاده معتقدات علمی و شواهد تاریخی دست کمی از دیگر اندیشهها ندارد.
نتیجه رویکرد سوم در صورت حصول، چنین خواهد بود که درست است احادیثی از علی علیهالسلام درباره کاستی عقل زنان صادر شده است ولی گفتار ایشان معطوف به قضیه خارجیه است یعنی زنان آن روزگار مشمول این احادیث بودند ولی در شمول این احادیث در مورد بانوان عصر کنونی تردید وجود دارد.